震惊！近20年历史的Intel IDF峰会突然宣布彻底取消！
 |
Мы тхыгъэм и стилыр энциклопедиэм ек?укъым, иэ адыгэбзэм иобакъуэ. Тхыгъэр гъэтэрэзын хуэй Википедиэм и стил хабзэмк?э. |
Махуэ Гъэпс (Мазэхэр) (урбз. Календарь)
Махуэц?эхэмрэ мазэц?эхэмрэ ехьэл?ауэ иджыри къыздэсым зыми лэжьыгъэ пыухык?а игъэзэщ?ауэ щыткъым. Абы къыхэк?ыу, мурад тщ?ащ мы темэм зэрытхузэф?эк?к?э делэжьыну ик?и а ?уэхугъуэм теухуауэ щы?э еплъык?эхэр утыку къитлъхьэну.Мыбдеж жы?апхъэу къыдолъытэ, нобэ къагъэсэбэп ф?эщыгъэц?эхэм арэзы дызэрытемыхъуэр.
Сыту жып?эмэ, ф?эщщ?ыгъуейщ иджырей ц?ыхур а адыгэ мазэц?эхэм ебгъэсэжыныр.
Тхыдэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Хьэрыпхэм къищынэмыщ?а, адрей лъэпкъыу дунейм тетым къагъэсэ-
бэпыр латиныбзэк?э псалъэу щыта римлянхэм ягъэува календарырщ. Нэгъуэщ?у жып?эмэ, дунейм ц?ыхуу тетым и процент 70-80-р зэрыпсэур а махуэгъэпсыращ.
Иджыпсту ?Адыгэ псалъэ? газетым къытрадзэ мазэц?эхэр къипсэлъу,
къыгуры?уэу ди республикэм ц?ыхуу исыр ??эпэ зырызу? къыпхуэбжынущ.
Абы къагъэсэбэп псалъэхэм я нэхъыбэм гъэм и зэманыр, мазэр тэмэму къагъэлъагъуэкъым. Псалъэм папщ?э, ?мэкъуауэгъуэ? зыф?эпщынур сыт хуэдэ мазэ,
майм и к?эм щыщ?эдзауэ августым ипэ пщ?ондэ ц?ыхухэр мэкъу щеуэк?э,щымэкъуауэгъуэк?э?
Хьэмэрэ, ?бадзэуэгъуэм къалъхуат, шыщхьэ?у мазэм къэхъуат?, жызы?эр хэт? К?эщ?у жып?эмэ, икъук?э зэгупсысыпхъэ куэд мы ц?эхэм хэлъщ. Аращ мы темэм дытепсэлъыхьыну гукъыдэж щ?этщ?ар.
Лэжьыгъэм и къалэн нэхъыщхьэу щытыр адыгэ календарым къыщы-
хьа ф?эщыгъэц?эхэр къыздик?ар, псалъэхэм я мыхьэнэр убзыхуныращ.
Абы къищынэмыщ?а, лэжьыгъэм къыщыгъэлъэгъуащ нэгъуэщ? щ?ып?э щыпсэу адыгэхэм къагъэсэбэп мазэц?эхэмрэ махуэц?эхэмрэ. К?эщ?у жып?эмэ, календархэр (махуэгъэпсхэр) щызэгъэпщащ, щызэпкърыхащ.
Мы лэжьыгъэр егъэджак?уэхэм (?лексикэ? разделыр щрагъэджым
деж), студентхэм, бзэм елэжьхэм къагъэсэбэп хъунущ. Къинэмыщ?ауэ, этнографием дихьэххэм, адыгэ календарым и къежьап?эм куууэ щыгъуазэ зыхуэзыщ?ыну мурад зи?э, зи бзэр ф?ыуэ зылъагъу адыгэ псоми щхьэпэ яхуэхъуну
Лэжьыгъэр щыттхым тегъэщ?ап?э тщ?ащ:Маф?эдз С.и ?Адыгэ хабзэ?р,
Хьэкъун Ш., Шэрджэс А. зэдатха ?Адыгэхэмрэ ахэм я хабзэхэмрэ? жыхуи?этхылъхэр; адыгэбзэ, адыгеибзэ псалъалъэхэр; ?Уэр папщ?э?, ?Адыгэ хэку?журналхэр; Шагъыр А. и ?Этимологический словарь адыгских (черкесских)языков? жыхуи?эр, нэгъуэщ? тхыгъэ куэд.
Ижь-ижьыж лъандэрэ Кавказ щ?ыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм ящыщ
зыщ адыгэхэр. Абыхэм я тхыдэм, я хабзэм и лъабжьэр къызэрежьэрэ илъэс мин куэд мэхъу, зэман блэк?а куэдым я нэпкъыжьэ телъщ. Ар уи ф?эщ хъун щхьэк?э ирикъунщ адыгэбзэм и къулеягъыр, абы хэт ф?эщыгъэц?эхэм я къэхъук?эм, къэгъэщ?ык?эм и гъэщ?эгъуэнагъыр.
Ещхьыркъабзэщ адыгэ хабзэм ц?ыхум я зэхущытык?эр зэрызэригъак?уэри, къэзыухъуреихь дунейм сакърэ щысхьрэ хэлъу бгъэдыхьэу зэрыщытари.
Дунейм и п?алъэ зыщ?эу псэууэ щыта пасэрейхэм къащ?энащ нэщэнэ куэд. Ахэр игу ириубыдэк?эрэ, дунейм хуэ?эзэ хъук?эрэ ц?ыхум и зэф?эк?ым зиузэщ?ырт, гъащ?эм хуэ?эижь хъурт. Нэхъыбэу абы гулъытэ зыхуищ?ыр дунейм и къэхъукъащ?эхэрт. Мэкъумэшым зи гъащ?эр теухуар абы пыщ?ахэм ел?ал?эрт, ?эщым хэтым абы и п?алъэр нэхъ къыф?э?уэхут. Апхуэдэхэр ?упщ?у щынэрылъагъущ ?уэхугъуэ куэдым, абы адыгэ мазэц?эхэри хэту.
Мазэц?эхэр адыгэхэм я дежк?э ф?эщыгъэц?э къудейкъым, абыхэм
япыщ?ащ лъэпкъ тхьэлъэ?ухэри, зэрихьа динхэри, и хабзэхэри. Ахэр уеблэмэ ди тхыдэщ, пасэрей адыгэхэм я псэук?ар, зыгъэгуф?эу, зыгъэп?ейтейуэ щыта ?уэхугъуэхэм я лъэужь хэплъагъуэжу.
Адыгэ мазэц?эхэр – ди культурэщ, ди пасэрейм я гъащ?эщ, я дуней
еплъык?эм, я гупсысэм къигъэщ?ащ.
Гъэц?эхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Адыгэхэм илъэсыр япэ щ?ык?э ?ыхьит?у ф?эк?а ягуэшу щытауэ къыщ?э-
к?ынукъым – гъэрэ щ?ырэ, гъэмахуэ п?алъэрэ щ?ымахуэ п?алъэу.
Абы и щыхьэт хуэдэщ ?Гъэрэ щ?ырэ зэхэк?ащ? ?зимняя пора смени-
лась летней?,- жыхуи?эри.
Тхыдэм къызэригъэлъагъуэмк?э, иужьк?э илъэсыр ?ыхьипл?у иращ?ык?
хъуащ:
- гъатхэ (гъа-тхэ), ?весна?,
- гъэмахуэ (гъэ-махуэ) ?лето?,
- бжьыхьэ(бжьы-хьэ) ?осень?,
- щ?ымахуэ (щ?ы-махуэ) ?зима?.
Мыбы дэтхэнэ зыми мазэ щырыщ яубыдырт. Мазэм махуэ т?ощ?рэ
пщ?ырэ, илъэсым махуэ 360-рэ къищтэу арат. Илъэс къэсыхунк?э махуитху-хы къыдидзэрт,ик?и ахэр адыгэхэм тхьэлъэ?у махуэхэу я?ащ.
Пасэрей адыгэхэм я зэманыр апхуэдизу зэпэлъытауэ щытакъым. Ауэ
дыгъэм и къыщ?эк?ыгъуэ-къухьэжыгъуэмк?э ц?ыху набдзэгубдзаплъэхэм зыхуейр къащ?эфырт, зэманыр здынэсар къахутэрт.
Адыгэхэм нэхъ гу зылъатэр дыгъэр ?солнце?, мазэр ?луна?, вагъуэхэр ?звезды? арат. Псалъэм щхьэк?э, къуажэхэм хэхауэ бгыщхьэ, жыг гуэрхэр я?эт,дыгъэр абыхэм я щхьэщыгум къызэриувэмк?и, зэманыр къащ?эрт.
Къинэмыщ?ауэ, л?ыжь зэрыс унагъуэхэм сыхьэт башк?э еджэу пщ?ант?эм нэхъ дыгъаф?эм деж бжэгъу щыхат?эрт, дыгъэ бзиймк?и махуэр здынэсар яхутэрт. Жэщым деж Вагъуэ бынхэр я гъуазэт, псом хуэмыдэу абык?э зек?уэл?хэр ?эзэт.
Илъэсыр ?ыхьит?у зэрагуэшыр адыгэхэм Вагъуэбэ ?Созвездие Тельца? жыхуа?э вагъуэ быным ирапхырт. Вагъуэбэр щ?эныгъэм Дыгъэр здык?уэц?ырык?ыу жыхуи?э Вагъуэ бын пщык?ут?ым щыщу Телец жыхуа?эм нэхъ тохуэр.
Абы ехьэл?ауэ, ди бзэм иджыри къыхэнэжауэ хэтщ мыпхуэдэ жы?эгъуэхэр:
?Вагъуэр щ?ым къыхэк?ащ? – ?Созвездие Тельца вышло из-под земли?.
?Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъащ? – ?Созвездие Тельца взглянуло на
урожай?.
?Вагъуэбэр жыг щхьэк?эм хыхьащ? – ?Созвездие Тельца село на
верхушку дерева?.
?Вагъуэбэр щ?ым хыхьэжащ? – ?Созвездие Тельца вернулось в землю?.
Мазэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Адыгэхэм зэралъытэмк?э, илъэсым и п?алъэхэр зэрызэблэк?ынур зыпыщ?ар Вагъуэбэрт. Ар щ?ым къыщыхэк?ым и деж (иджырей мартым и 21-22) гъатхэр, нэхъ тэмэму жып?эмэ, адыгэ илъэсыщ?эр къихьэрт.
Гъатхэм хеубыдэ гъатхэпэм (мартым) щыщу махуи 9, мэлыжьыхьыр
(апрелыр) – махуэ 30, накъыгъэр (майр) – махуэ 31-рэ, мэкъуауэгъуэм (июным) щыщу махуэ 22-рэ.
Мэкъумэшыщ?эр иужь итт гъатхэм мыбэлэрыгъыным. Ижь-ижьыж
лъандэрэ жа?э : ?Гъатхэ махуэ гъэ егъашхэ?,- ?Один летний день кормит зимний месяц?.
Адыгэхэм, щхьэж зыщыпсэу щ?ыналъэм езэгъыу, дэтхэнэ зи чэзу ?уэхур щегъэк?уэк?ын хуейм теухуа махуэгъэпси я?эу щытащ. Псалъэм папщ?э,дэтхэнэ мэкъумэш къэк?ыгъэри щытесэн хуей, вак?уэ дэк?ыгъуэ, мэкъуауэгъуэ зэманхэм ехьэл?ауэ. Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъамэ (июным и 2I-22), гъэмахуэм щ?идзэрт. Гъэмахуэр псори зэхэту махуэ 92-рэ мэхъу. Абыхэм хохьэ
мэкъуауэгъуэ (июнь) мазэм щыщу махуи 8, бадзэуэгъуэ (июль) мазэм щыщу махуэ 31-рэ, шыщхьэ?у (август) мазэм щыщу махуэ 31-рэ, фок?адэм (сентябрым) махуэ 22-рэ.
Гъэмахуэр мэкъумэш лэжьыгъэхэм щигуащ?эгъуэ лъэхъэнэщ.
Хьэсэхэр, пщ?анэхэр къабзэу зехьэн хуейщ. Абы и закъуэкъым, ат?э
къэк?ыгъэхэм я бий псоми – хьэп?ац?эхэм, узхэм ебэнын хуейщ.
Адыгэ мэкъумэшыщ?э календарымк?э, гъэмахуэ махуэ 92-р мы къэк?уэнум хуэдэу гуэшащ: бадзэуэгъуэм и 17-м гъэмахуэ шылэр къохьэ – ар махуэ 40 мэхъу, шыщхьэ?ум и 22-м еух. Абы иужьк?э иджыри фок?адэм и 22 пщ?ондэ гъэмахуэщ. Къык?элъык?уэу, вагъуэбэр жыг щхьэк?эм хыхьамэ (октябрым и 21-22), бжьыхьэр къэсауэ ялъытэрт.
Мы лъэхъэнэр мэкъумэшыщ?эм и зэман нэхъ хьэлъэ дыдэхэм ящыщщ.
Гъэ псом къагъэк?ар, къагъэхъуар къыщрахьэл?эж мазэхэщ. Ари махуэ 91-рэ мэхъу. Абы хохьэ фок?адэм (сентябрым) щыщу махуи 8, жэпуэгъуэр (октябрыр) зэрыщыту, махуэ 31-рэ, щэк?уэгъуэр (ноябрыр) – махуэ 30, дыгъэгъазэм (декабрым) щыщу махуэ 22-рэ.
Адэк?э Вагъуэбэр щ?ым хыхьэжу ябж. Ар тохуэ декабрым и 21-22
махуэм, абы щыгъуэ щ?ымахуэр къихьэу ялъытэ. Щ?ымахуэр махуэ 90 мэхъу. Абы хохьэ дыгъэгъазэм (декабрым) щыщу махуи 9, щ?ышылэ (январь)мазэр зэрыщыту, махуэ 31-рэ, мазаер (февралыр) – махуэ 28, 29-рэ хъууэ,гъатхэпэ (март) мазэм щыщу махуэ 22-рэ.
Щ?ымахуэ шылэр къохьэ щ?ышылэм и 17-м. Ар махуэ 40 мэхъу. Шы-
лэр еух мазаем и 23-м. Абы иужьк?э аргуэру махуэ 25-к?э щ?ымахуэу щытщ.
Мы къызэрыдгъэлъэгъуам хуэдэу зэхэлъщ адыгэ мэкъумэшыщ?эм и
илъэс махуэгъэпсыр. Гъэр къызэрык?уэм, дунейм и щытык?эм елъытауэ адыгэ мэкъумэшыщ?эхэм я лэжьыгъэр зэтраухуэрти, я ?уэхур тэмэму дэк?т.
Къайхъул?эрт, сыт хуэдэ гъэми и шыфэл?ыфэм , и къэк?уэк?эм елъытауэ мэкъумэшыр ящ?эрти, ?эщыр зэрахьэрти. Абыхэм я гъащ?э псор ?щ?эщ?ауэ?яхьырт, зыгуэру темыплъэкъук?ын папщ?э. Адыгэ мэкъумэшыщ?эхэм ижь ижьыж лъандэрэ къадек?уэк?а махуэгъэпсыр ноби гъавэ зыщ?эхэм, ?эщ зыгъэхъухэм икъук?э щхьэпэ яхуэхъунущ.
Адыгэ мазэц?э ищхьэк?э къэдгъэлъэгъуахэм къищынэмыщ?а, нэгъуэщ? ф?эщыгъэц?эхэри ди бзэм хэтщ. Ар къызыхэк?ар ц?ыхухэм я ?эщ?агъэм, я лэжьыгъэм ехьэл?ауэ зэманыр къалъытэу зэрыщытарщ. Зэрыгуры?уэгъуэщи,
адыгэ мазэц?эхэм зэреджэр зэтехуэкъым.
Нэгумэ Шорэк?э
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Япэу дыкъытеувы?энщ Нэгумэ Шорэ къигъэсэбэп ф?эщыгъэц?эхэм:
- г а т х а п е м а з h – (гъатхэпэ мазэ) – март
- г а т х е к у м а з h – (гъатхэку мазэ) – апрель
- г а т х е к е м а з h – (гъатхэк?э мазэ) – май.
- г а м а х о п е м а з h – (гъэмахуэпэ мазэ) – июнь.
- г а м а х о ку м а зh – (гъэмахуэку мазэ ) – июль.
- г а м а х о к е м а з h – (гъэмахуэк?э мазэ) – август.
- б ж и х h п е м а з h – (бжьыхьэпэ мазэ) – сентябрь.
- б ж и х а к у м а з е – (бжьыхьэку мазэ) – октябрь.
- б ж и х а к е м а з е – (бжьыхьэк?э мазэ) – ноябрь.
- ч и м а х о п е м а з е – (щ?ымахуэпэ мазэ) – декабрь.
- ч и м а х о h к /у/ м а з h – (щ?ымахуэпэ мазэ) – январь.
- ч и м а х о h к е м а з е – (щ?ымахуэк?э мазэ) – февраль.
Пэсырей ц?эжъхэр Маф?эдз Сарэбий къы?уатэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Мы ф?эщыгъэц?эхэри ди лэжьыгъэм щызэпкърыхащ. Маф?эдз Сарэбий зэритхымк?э, лъэпкъым нэхъ зэдащ?эу, нэхъыбэрэ къагъэсэбэпу мы ф?эщыгъэц?эхэр щытащ:
- Гъатхэпэ мазэ – март.
- Мэллъхуэгъуэ мазэ – апрель.
- Вэнгъуэк?э мазэ – май.
- Гъэмахуэпэ мазэ – июнь.
- Бадзэуэгъуэ мазэ – июль.
- Шыщхьэ?у мазэ – август.
- ?уэгъуэ мазэ – сентябрь.
- Жэпуэгъуэ мазэ – октябрь.
- Щак?уэуэгъуэ мазэ – ноябрь.
- Дыгъэгъазэ мазэ – декабрь.
- Щ?ымахуэку мазэ – январь.
- Мазае мазэ – февраль.2
Иджырей къагъэсэбэп ц?эхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Ди зэманым къэдгъэсэбэп ф?эщыгъэц?эхэмрэ ищхьэмк?э къыщытхьахэмрэ зэщхьэщык?ыныгъэ я?эщ.
- Мазае – январь
- Щ?ышылэ – февраль.
- Гъатхэпэ – март.
- Мэлыжьыхь – апрель.
- Накъыгъэ – май.
- Мэкъуауэгъуэ- июнь.
- Бадзэуэгъуэ – июль.
- Шыщхьэ?у – август.
- Фок?адэ – сентябрь.
- Жэпуэгъуэ – октябрь.
- Щак?уэгъуэ – ноябрь.
- Дыгъэгъазэ – декабрь.
Мыхэр къыхэзыхар ?Адыгэ псалъэ? газетым и лэжьак?уэхэращ. Абы-
хэм зэрыжа?эмк?э, ?адыгэ мазэц?эхэр къыгуахыу занщ?эу утыку къралъхьакъым?
Зэхуахьэсыжащ я ?эщ?агъэм, лэжьыгъэм ехьэл?ауэ пасэм щыгъуэ ди лъэпкъым зэманыр къызэрилъытэу щыта ф?эщыгъэц?эхэр, абыхэм хагъэхьащ хэхэс адыгэхэм яхъумахэри.
?Зэгъунэгъуит? я мэл бжык?э зэтехуэркъым?,- жа?э игъащ?эм адыгэ-
хэм. ?уэху еплъык?э зэхуэмыдэ куэд къигъэщ?ащ мазэц?эхэм теухуа ?уэхугъуэм. Языныкъуэхэм къызэралъытэмк?э, ?адыгэ мазэ ф?эщыгъэц?эхэр илъэс куэдк?э гу лъамытэу сабэм хэлъауэ, нобэ къыхахыжу ятхьэщ?ыжа, гури псэри зи ц?ууныгъэм щыгуф?ык? дыщэ к?анэ ц?ык?ухэщ?
Латиныбзэк?э псалъэу щыта римлянхэм ягъэува календарым тек?ын хуэмейуэ къэзылъытэхэри щы?эщ.
Абы и жэуапу Т?ымыжь Хь. етх: ?Жы?эн хуейщ, языныкъуэхэм къазэрыщыхъум хуэдэу, махуэгъэпсыр (календарыр) римлянхэм я деж къызэрыщемыжьар,абы и къуэпсыр Пасэрей Египетым зэрынэсыр.
17 л?эщ?ыгъуэм псэуа рим папэ Григорий Епщык?ущанэр ?зыхэпщэф?ыхьыжа? махуэгъэпсым абы щыгъуэ зык?и
хуэмеижар хьэрыпхэм я закъуэкъым. Л?эщ?ыгъуэ ?эджэк?э абы и пэ къихуэу езыхэм я календарь я?эжт къуэк?ып?эм щыпсэу лъэпкъхэми".
Адэк?э журналистым и тхыгъэм къыще?уатэ мазэц?эхэр къызэрыхаха
щ?ык?эр: ?Къыхэтха псалъэ псоми ящыщу дэ т?эк?у зэтхъуэк?ар январым зэреджэрщ. Вариантищым къыщыхьар ?шылэ мазэ? жи?эущ. Шылэм щыщу январым нэхъ мащ?э лъысми, абы и ц?эр щ?ыф?ащар, дауи, а мазэм щ?ымахуэ шылэм щыщ?идзэу зэрыщытар арагъэнущ.
Дэ гъэмахуэ, щ?ымахуэ шылэхэр зэхэмыгъуэщэн щхьэк?э, ?шылэ? псалъэм ипэ ?щ?ы? пыдгъэувэри ?щ?ышылэ? къэдгъэхъуащ, ?щ?ымахуэ шылэ? къик?ыу.
Февралым адыгэхэр мазаек?э, мазэ хъуанэк?э, мазэ ябгэк?э еджэрт,
псоми къик?ыр а зэманыр зэрыябгэрщ. Шапсыгъхэм мазае жа?э, дэри абы дыкъытеувы?ащ.
Мартым зэреджэ уэдыбэ, ?ут?ыжыгъуэ, гъатхэпэ псалъэхэм иужьрейр
къыхэтхащ.
Апрелым ф?эщыгъэц?э зыбжанэ и?эщ: мэллъхуэгъуэ, удзыпэ къэхъеи-
гъуэ, мэлыжьыхь. Япэ итхэр псалъит?у тхын хуей зэрыхъум щхьэк?э, иужьрейр нэхъ къезэгъыну къэтлъытащ, къэмыпсэлъыгъуаф?эми, мыдахэ дыдэу щыт пэтми.
Май – вэнгъуэк?э, хак?уэ ут?ыпщыгъуэ, накъыгъэ. Дунейр къыщыгъа-
гъэу щыщ?эращ?э лъэхъэнэм шапсыгъ адыгэхэр зэреджэ ?накъыгъэ? псалъэм дыкъытеувы?ащ.
Июным "шэмыгъапц?э жэщк?э" адыгэхэр зэджэ жэщ нэхъ к?эщ? дыдэр,махуэ нэхъ к?ыхь дыдэр хуэзэт. Адыгэхэм абыи ц?э зыбжанэ ф?ащат – напхъуэ, гъэмахуэку. Ауэ дэ нэхъ тф?эзахуэр ?мэкъуауэгъуэ? ф?эщыгъэц?эрщ.
Июлым икухэм гъэмахуэ шылэр къохьэ. Дунейр нэхъ щыхуабэ дыдэщ,к?эщ?у жып?эмэ бадзэуэгъуэщ. А ц?эр а мазэм къыхуэдгъэнэжащ.
Августри аращ. Абы и ф?эщыгъэц?эхэм ?шыщхьэ?ур? къахэтхащ, ад-
рейхэр зэрымыпсалъэ дахэм къыхэк?ыу. ?Шыщхьэ?ум? къик?ыр, зэрыхуагъэфащэмк?э, а зэманым шым и щхьэр ищ?ырей зэрыхъум, жьы зыщ?ригъэхуу зэрызэбэдзауэм къытек?ащ.
Сентябрым ?уэгъуэк?и, гъубжэдэх мазэк?и, фок?адэк?и еджэу щытащ.
Бжьыхьэм и къулеягъыр къигъэлъагъуэу ?фок?адэр? къыхуэдгъэнэжащ.
Октябрым щхьэк?э вэн, Созэрэщ и мазэ, жэпуэгъуэ жа?эрт. Иужьрей
псалъэм дыкъыщ?ытеувы?ар гъэм и лъэхъэнэр нэхъыф?у къызэригъэлъагъуэрщ.
Ноябрь – тхьэщ?ын, мэкъу ишыжыгъуэ, гъуэгыгъуэ, т?ы ут?ыпщыгъуэ,
щэк?уэгъуэ. ?Щэк?уэгъуэ? псалъэр къыщ?ыхэтхар гуры?уэгъуэщ.
Декабрь – пхъэзей, щ?ымахуэпэ, дыгъэгъазэ. Мы зэманыр махуэм и
к?эщ?ыгъуэ дыдэщ.
Зэрыфлъагъущи, редакцэм и лэжьак?уэхэм къэдгупсысауэ мазэц?эхэм зыри яхэткъым. Дэ псори зэхэтлъхьэу нэхъ тэмэму къэтлъытэхэр къыхэтхауэ,ди нэхъыжьхэм къагъэщ?ар щ?эблэм и пащхьэ итлъхьэжауэ аращ.
?Адыгэ псалъэ? газетым мазэц?эхэр адыгэбзэк?э къыщытрадзэм и деж,урысыбзэк?и и ц?эр патхэ, ц?ыхухэр ирагъэсэн папщ?э. Ауэ а ф?эщыгъэц?эхэр зигу изыубыдэфар икъук?э мащ?э дыдэщ.
Апхуэдэ мазэ къэбжык?э пасэ зэманым зэрыщы?ар ди нэхъыжьхэм я
псалъэм къыхощыж, ауэ а бжэк?эр къэщтэжыгъуаф?экъым.
Нэгумэ Шорэ къигъэсэбэпу щыта ф?эщыгъэц?эхэр нэхъ зэгъэщ?эгъуа-
ф?эу, нэхъ къэщтэжыгъуаф?эу къэзылъытэхэр щы?эщ. Ауэ ?щ?ымахуэпэ?,?щ?ымахуэку?, ?щ?ымахуэк?э? жыхуи?э псалъэхэр мазэ гуэрым тещ?ыхьауэ щыткъым, абыхэм къагъэлъагъуэр гъэм и лъэхъэнэщ. Апхуэдэ мыхьэнэ я?эу бзэ псоми ахэр хэтщ ик?и куэдрэ къыдогъэсэбэп. Къинэмыщ?ауэ, гъэмахуэри,бжьыхьэри, щ?ымахуэри, гъатхэри къыщихьэр тхьэмахуищым щ?игъук?э къык?эроху иджырей махуэгъэпсым а лъэхъэнэхэм яхухиха мазэхэм я щ?эдзап?эхэм.
Нэгумэм и вариантыр зэгъэщ?эгъуаф?эми, ари къезэгъыркъым.
Лэжьыгъэм дыщытопсэлъыхь ?Щам дэт Адыгэ хасэ? жыхуи?э календарым къыщыгъэлъэгъуа ц?эхэми. Зэщхьэщык?ыныгъэ гуэрхэр я?эми, хэхэс адыгэхэм къагъэсэбэп мазэц?эхэмрэ къэбэрдейхэм, адыгейхэм къагъэсэбэпхэмрэ зэтохуэ. Ар къызыхэк?ар Къэбэрдейм ик?а адыгэхэм а псалъэхэр зэрыздрахаращ, абыхэм зыри къагупсысакъым.
Махуэц?эхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Гъэщ?эгъуэнщ махуэц?эхэр зэрызэк?элъык?уэр.?Щам дэт Адыгэ Хасэ?
календарым дэ дызэресам хуэдэу тхьэмахуэр къызэрызэ?уихыр блыщхьэркъым,ат?э щэбэтырщ, зэриухыр муслъымэнхэм я махуэ лъап?э мэремымк?эщ.
Тыркум щыпсэу адыгэхэм къагъэсэбэпыр езы къэралым щызек?уэ
ф?эщыгъэц?эхэрщ. Абыхэми ди лэжьыгъэм я гугъу щыдощ?.
Лэжьыгъэм къыщыгъэлъэгъуащ адыгейхэм къагъэсэбэп мазэц?эхэри
махуэц?эхэри. Къыхэгъэщыпхъэщ, Хьэт?анэ А., К?эрашэ З. зэдатха ?Адыгеибзэ псалъалъэм? ихуар латин псалъэхэр зэрыарар. Ауэ, иужь зэманым ?Адыгэ псалъэ? газетым щ?ыгъуу Адыгейм къыщыдэк? ?Адыгэ макъми? мазэц?эхэр адыгэбзэк?э итхыу щ?идзащ. Лъэпкъым а псалъэхэр къызэрыгуры?уар, къызэрищтам и ?уэхур щхьэхуэщ.
?Уэр папщ?э? журналым къитхащ Григорианскэ календарым и
ф?эщыгъэц?эхэм я къежьап?эр. Гу зэрылъыттащи, латин псалъэхэр урысхэм къызэрапсэлъым хуэдэу адыгэбзэм къыхыхьащ. Ауэ ахэр езыхэр урысыбзэм зэрыхыхьам и гугъу пщ?ымэ, абыи тхыдэ щхьэхуэ и?эщ. Л?эщ?ыгъуэ куэдк?э?уей-уей? жезыгъэ?а Пасэрей Римыр щэщэжа нэужь, къэралыгъуэ нэхъ лъэщ дыдэу щытар Византиерщ. Сату е нэгъуэщ? ?уэху жып?эми Киевскэ Русымрэ Византиемрэ ф?ыуэ зэпыщ?ауэ щытащ. Мис а зэманым урысыбзэм къыхыхьащ
мазэхэм я пасэрей ф?эщыгъэц?эхэр.
Махуэхэм адыгэхэр зэреджэу щытар гугъуехь хэмылъу зэ еплъыгъуэк?э къыпщыхъуми, ари апхуэдизу ?упщ?къым.
Махуэц?эхэу – гъубж, бэрэжьей, бэрэскэшхуэ, щэбэт жыхуи?эхэм я
къежьап?эр убзыхунымк?э сэбэп къытхуэхъуащ Шагъыр А. къыдигъэк?а ?Этимологический словарь адыгских (черкесских) языков жыхуи?эр, н.къ.Ди зэманым мы махуэц?эхэр къагъэсэбэп:
- 1. Блыщхьэ ?понедельник?
- 2. Гъубж ?вторник?
- 3. Бэрэжьей ?среда?
- 4. Махуэку ?четверг?
- 5. Мерэм ?пятница?
- 6. Щэбэт ?суббота?
- 7. Тхьэмахуэ ?воскресенье?
Мыхэр культурэ зэмыщхьхэм пыщ?ащ, дин зэтемыхуэхэм я деж я
къуэпсыр къыщожьэ. Псалъэм папщ?э, блыщхьэ, гъубж (мыхэр, дэ къызэрытщыхъумк?э, адыгэбзэ къабзэщ), бэрэжьей (Чыристэн диным и щ?эинщ, бэрэскэжьейщ зэрыжы?эпхъэр), махуэку (къызэрытщыхъумк?э, ари адыгэц?эщ),мэрем (Дева Мария), бэрэскэшхуэк?э еджэуи щытащ. Адыгэхэм журт календарым кърахащ ?щэбэт? махуэц?эр. А махуэм щхьэк?э шапсыгъхэми хэхэс
адыгэхэми ?мэфэзакъу? – ?махуэ закъуэ? – жа?э.
Адыгеибзэм хэтыр мы ф?эщыгъэц?эхэращ, ауэ ахэр фонетикэ и лъэ-
ныкъуэк?э зэщхьэщок? (А зэщхьэщык?ыныгъэхэм къык?элъык?уэ ?ыхьэм нэхъ убгъуауэ и гугъу щытщ?ынущ).
Иджыри узэгупсысынрэ къэплъыхъуэн куэдрэ хэлъщ адыгэ мазэц?э-
хэми, махуэц?эхэми. Шэч хэмылъу, адыгэм ди?эщ псалъэхэр, мыхьэнэ къагъэлъагъуэр ди зэманым къэдмыгъэсэбэпыжу, абы ипкъ итк?э дгъэт?ылъыжауэ,ауэ ди тхыбзэм хэту. Пэжщ, зэманыр ипэк?э мэк?уатэ, ц?ыхухэм я зэхущытык?эхэми заужь, а ?уэхугъуэми къешэр псалъэ гуэрхэри къыумыгъэсэбэпыжыныр,ауэ мазэ ф?эщыгъэц?эхэр, махуэц?эхэр мык?уэдыжыну